Vijf weetjes van achter de gevangenismuren

De ene gevangenis is de andere niet. Maar de gevangenisomgeving zou wel eens een serieuze impact kunnen hebben op gedetineerden: op hun cognitieve capaciteiten, hun gevoel van autonomie, hun empathisch vermogen enzovoort. Want wist je dat … 

… er in België maar liefst zes soorten gevangenissen zijn?

België telt in totaal 37 gevangenissen, verspreid over het land. Het doel van die gevangenissen is altijd hetzelfde: straffen op een correcte, veilige en menselijke manier uitvoeren en gedetineerden helpen voor te bereiden op hun terugkeer naar de samenleving. De werkelijke invulling van dat doel, en hoe de gevangenissen dus met de gedetineerden omgaan, verschilt echter nogal.

De meeste gevangenissen zijn klassieke gevangenissen. In gesloten gevangenissen zijn de gedetineerden het meest beperkt in hun vrijheid en brengen ze het merendeel van de tijd in hun cel door. Bij (semi-)open gevangenissen mogen gedetineerden overdag ook gaan werken, zowel op als buiten het gevangenisterrein. In Haren is er een gevangenisdorp: dat bestaat uit meerdere gebouwen waar de gevangenen in kleine groepen leven, wat hun autonomie bevordert. Mensen met een psychiatrische aandoening die een misdrijf hebben gepleegd, verblijven dan weer in een ‘inrichting tot bescherming van de maatschappij’.

Daarnaast zijn er meer kleinschalige inrichtingen. Daar leven de bewoners in groep samen en bereiden ze zich voor op hun re-integratie. Detentiehuizen zijn er voor korte straffen, transitiehuizen om het laatste deel van je straf uit te zitten.

… ‘ik volgde gewoon bevelen op’ wél een verklaring kan zijn voor wandaden?

Het woord ‘agency’ verwijst naar het gevoel dat jij zelf je daden stelt, en dat jij dus ook instaat voor de gevolgen ervan. Als je bijvoorbeeld het licht aandoet, dan weet je achteraf dat het door jou is dat dat licht brandt. 

Maar dat gevoel is niet altijd even sterk. Bepaalde medische aandoeningen, zoals schizofrenie, maken het bijvoorbeeld moeilijker om acties aan jezelf toe te schrijven. Ook sociale dwang, zoals bevelen krijgen van een autoriteitsfiguur, heeft een impact. Daardoor kan iemand het gevoel hebben dat die niet langer zelf de controle heeft over zijn of haar handelen. Zelfs hoe je die orders op neuraal vlak verwerkt, wordt daardoor beïnvloed. Mensen die bevelen opvolgen, ervaren hun acties soms dus meer als passieve bewegingen dan als volledig vrijwillige handelingen.

Empathie, ons vermogen om te voelen en te begrijpen wat andere mensen voelen, heeft dan weer een invloed op hoe we ons gedragen tegenover anderen. De effecten van onze acties op anderen kunnen namelijk emotionele en affectieve reacties opwekken. Bevelen opvolgen kan er echter voor zorgen dat mensen minder empathie voelen voor anderen, bijvoorbeeld als ze hen pijn moeten doen. In de gevangenis, een omgeving vol dwangmaatregelen en hiërarchie, hebben gedetineerden weinig autonomie en zijn ze onderworpen aan dagelijkse bevelen. We moeten dan ook onderzoeken of de gevangenis een invloed kan hebben op hun gevoel van agency en empathie en, zo ja, hoe die processen behouden kunnen blijven.

… sociale uitsluiting kwetst?

Gevangenschap betekent een sociale uitsluiting van de maatschappij. Daardoor krijgen veel gedetineerden zelfs het gevoel dat ze niet bestaan voor de buitenwereld. Neurowetenschappelijk onderzoek heeft al aangetoond dat sociaal buitengesloten worden erg kwetsend is. Sterker nog: studies hebben aangetoond dat als iemand wordt buitengesloten, hij of zij hetzelfde neurale netwerk activeert als bij fysieke pijn.

Bovendien bedreigt sociale uitsluiting vier fundamentele behoeften: erbij horen, eigenwaarde, controle en een zinvol bestaan. Of, concreter: de behoefte aan prettige interacties met anderen, de behoefte om te geloven dat anderen ons als waardevol beschouwen, de behoefte om invloed te hebben op onze sociale omgeving en de behoefte om onze angst voor de dood te vermijden door een impact te hebben op de wereld.

In bepaalde omstandigheden kan sociale uitsluiting daardoor leiden tot een vermindering van iemands gevoel van agency, omdat het de behoefte aan controle over hun omgeving bedreigt. Bij sommige individuen kan dat er zelfs voor zorgen dat ze agressief gedrag vertonen om hun gevoel van controle terug te krijgen. Anderen kunnen er dan weer voor kiezen om ‘prosociaal’ te handelen, in een poging om hun inclusie te vergroten.

… een gevangenisstraf je minder zelfredzaam kan maken?

Je wilt een glas water, dus je staat recht, haalt een glas uit de kast, loopt naar de kraan en vult het glas. Het proces van ‘iets willen doen’ naar ‘iets doen’ is meestal rechtlijnig. In de gevangenis wordt gedetineerden echter alle autonomie ontnomen. Dat kan ertoe leiden dat ze ‘executief disfunctioneren’: ze hebben moeite om hun gedrag aan te passen, initiatief te nemen of iets te organiseren.

Daardoor wordt het voor veel ex-gedetineerden een stuk moeilijker om nieuwe, effectieve oplossingen voor hun problemen te bedenken. Dat vertaalt zich onder andere in een afname van hun vermogen om naar relatief complexe doelen toe te werken, zoals huisvesting of werk vinden. Zo kan precies die gevangenisomgeving die verondersteld wordt gevangenen voor te bereiden op hun terugkeer in de maatschappij, hen belemmeren in hun kansen op een succesvolle re-integratie.

… de copingmechanismen van gedetineerden hun terugkeer naar de maatschappij moeilijker maken?

De gevangenis dwingt gedetineerden om zich aan te passen en verschillende copingmechanismen te ontwikkelen. Veel gedetineerden maken bijvoorbeeld een sterk onderscheid tussen "ik in de gevangenis" en "ik in de maatschappij". Op die manier creëren gedetineerden in sommige gevallen een emotionele afstand tussen zichzelf en de anderen, als een mechanisme om met de moeilijke detentieomstandigheden om te gaan.

Als gedetineerden zich opnieuw in de maatschappij willen integreren, moet er rekening worden gehouden met de neurale en psychologische gevolgen van de detentieomstandigheden. Daarvoor moeten er sterke re-integratieprogramma’s ontwikkeld worden, of beter nog: humane detentieomstandigheden die het gevoel van agency, het gevoel van autonomie en verantwoordelijkheid, en de emotionele integriteit van de gedetineerden behouden.